W Archiwum Państwowym w Białymstoku przechowywane są materiały sporządzone w latach powojennych przez starostę R. Woźniaka opisujące sprawę zbierania podpisów przez ludność białoruską żądającą włączenia powiatu bielskiego do ZSRR.
Po wojnie ksiądz prawosławny Mikołaj Wincukiewicz z Bielska Podlaskiego i kilku innych duchownych prawosławnych zaangażowało się w akcję zbierania podpisów pod apelem do Rządu Radzieckiego o wzięcie pod swoją opiekę ludności białoruskiej. Petycja była adresowana do władz w Moskwie i Mińsku.
Starosta bielski R. Woźniak zwrócił się 8 marca 1946 r. do Komendy Powiatowej MO w Bielsku Podlaskim z poleceniem wszczęcia dochodzenia w sprawie zbierania na terenie powiatu podpisów pod petycją do rządu ZSRR. W piśmie wyjaśnił, iż został poinformowany, że „na terenie gminy Orla we wsi Zbucz i prawdopodobnie w innych wsiach i gminach tutejszego powiatu były zbierane podpisy na podaniu, w którym m.in. było napisane, iż Rząd Polski gnębi Białorusinów, pali wsie białoruskie, rzuca dzieci w ogień i w związku z tym Białorusini proszą Rząd Radziecki o wzięcie ich pod swoją opiekę”. W tym podaniu było również zamieszczone żądanie, ażeby tych duchownych prawosławnych w powiecie bielskim, którzy podpisali umowę w sprawie „unii”, wywieźć do Rosji, a stamtąd na ich miejsce przysłać innych duchownych. Był to apel do Mińska i Moskwy.
W latach powojennym była prowadzona akcja repatriacyjna Białorusinów z Białostocczyzny do ZSRR. Na podstawie porozumienia z dnia 9 września 1944 r. przewodniczący Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego Edward Osóbka - Morawski i przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad Ponomarenko podpisali układ, w którym obie strony zobowiązały się do ewakuacji wszystkich obywateli narodowości białoruskiej, ukraińskiej, rosyjskiej i rusińskiej zamieszkałych w Polsce, a także przystąpić do ewakuacji wszystkich Polaków i Żydów będących obywatelami polskimi do 17 września 1939 r. zamieszkujących zabrane Polsce i przyłączone do ZSRR obszary, włączone w tym okresie do BSRR na terytorium Polski. Ewakuacja miała być dobrowolna.
Starosta bielski w piśmie z dnia 25 października 1946r. do Wydziału Społeczno – Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku informuje: „Stan liczbowy Białorusinów bezpośrednio po wyzwoleniu wynosił około 90.000. (...) Obecnie Białorusinów jest około 80.000 osób, liczba ich zmniejsza się z powodu ewakuacji, około 9000, do ZSRR. Białorusini zwartą masą zamieszkują we wschodniej części powiatu w gminach: Orla, Narew, Hajnówka, Białowieża, Milejczyce, Narewka, gdzie stanowią często 95 procent ludności. Stopniowo na zachód liczba ich zmniejsza się i w zachodnich gminach powiatu, np. Brańsk i Ciechanowiec, stanowią znikomy procent”. Natomiast w piśmie z 19 grudnia 1945 r. dotyczącym stosunków narodowościowych w powiecie ogół ludności określił na 191 tysięcy i podał, że Białorusini stanowią 45 procent mieszkańców (86 tysięcy), a Polacy 55 procent (105 tysięcy). Starosta w piśmie tym wyjaśnił, że „stosunek ludności białoruskiej do ludności polskiej był i jest nieszczery, nieufny, a nierzadko wrogi, ale taki sam jest stosunek Polaków. Ludność białoruska niechętnie zapisuje się do BSRR (Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) tłumacząc, iż są Polakami wyznania prawosławnego”.
Obecnie toczy się dyskusja wśród historyków badających stosunki polsko – białoruskie lat powojennych, co do przyczyn petycji skierowanej do rządu ZSRR o wzięcie pod swoją opiekę ludności białoruskiej przez autorów akcji. Hipotezy są dwie i jedna mówi wprost o dążeniu części ludności białoruskiej do włączenia powiatu bielskiego do ZSRR. Drugi potencjalny powód to obawa ludności białoruskiej o swój los po pacyfikacji kilku wsi i zastrzeleniu 30 białoruskich furmanów, obywateli polskich w dniu 31 stycznia 1946 r. niedaleko wsi Puchały Stare (gmina Brańsk na Białostocczyźnie) przez oddział Narodowego Zjednoczenia Wojskowego dowodzonego przez kapitana Romualda Rajsa (ps. Bury).
Krzysztof Krasowski
