Po klęsce wrześniowej i włączeniu Podlasia do ZSRR w południowej części powiatu bielskiego pomiędzy Nurcem a Bugiem powstały tajne antykomunistyczne organizacje założone przez byłych uczniów Seminarium Mniejszego w Drohiczynie.
Podlaskie Bataliony Śmierci
Najwcześniej bo już 24 września 1939 w Grodzisku koło Siemiatycz „Podlaskie Bataliony Śmierci” założył uczeń klasy I liceum rocznika 1939 Piotr Bendorf. Dwa miesiące później uczniowie klasy VIII a z rocznika 1934-35 działali w okolicach Milejczyc przeciw sowieckiemu okupantowi w okolicach Milejczyc zorganizowani „Legię Podlaską”.
W Grodzisku miejscowy sklepikarz, Piotr Paweł Bendorf-Bandurf bratanek księdza Ludwika Pogumirskiego, proboszcza parafii rzymskokatolickiej w Grodzisku wraz z por. Marianem Kalickim bliskim znajomym księdza Jana Audera z parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Ostrożanach założyli oddolną konspirację, której nazwa zapisała się na trwale w annałach rodzimej historii. Bendorf wrócił właśnie z rodzinnych Żupran położonych 65 km na wschód od Wilna. Obaj W drodze wraz z przyjacielem został aresztowany przez NKWD, cudem udało im się uciec z aresztu. W Słonimiu ktoś wcisnął Bendorfowi ulotkę nawołującą do walki z dwoma już wrogami. Po powrocie do Grodziska Bendorf przekazał ulotkę porucznikowi Marianowi Kalickiemu, dawnemu inspektorowi szkolnemu. Ten zapewne skonsultował treść ulotki z miejscowymi duchownymi. W niedzielę 24 września 1939 r. por. Marian Kalicki z Niewiarowa Sochów spotkał się z Piotrem Bendorfem. Tego dnia zorganizowali w Niewiarowie-Sochach spotkanie z 30 mężczyznami z okolicy zaniepokojonymi przyszłością kraju i losem swoich bliskich. Por. Marian Kalicki zapowiedział zgromadzonym zorganizowanie jednostki bojowej do walki z dwoma okupantami. Poddano tę kwestię pod dyskusję i podjęto decyzję o powołaniu do życia „Podlaskich Batalionów Śmierci”. Za cel organizacji postawiono pomoc ściganym przez okupantów, ich rodzinom, wydawanie czasopism podziemnych, prowadzenie akcji propagandowych, ochronę dóbr kultury. Jak widzimy, założenia te były całkiem racjonalistyczne i nie gołosłowne. Niewielka grupka miejscowych zdawała sobie sprawę z sił okupanta i własnych możliwości. W momencie założenia organizacji Podlaskie Bataliony Śmierci liczyły 29 osób. Bendorf zmuszony był zamknąć sklep, a ukryte zapasy udało mu się przechować do nadejścia Niemców w 1941 roku, kiedy ponownie uruchomił handel. Z obawy przed szykanami ze strony Sowietów weteran wojny bolszewickiej Marian Kalicki z synem Janem przedostali się do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie działali w ruchu oporu. Jan był kurierem Podlaskich Batalionów Śmierci i przewoził prasę podziemną oraz pieniądze spod Warszawy.
Legia Podlaska
Na terenie sąsiedniej gminy Boćki powstały co najmniej dwie organizacje konspiracyjne: Legia Podlaska dowodzona przez Stanisława Korzeniewskiego ze wsi Lubiejki oraz Żelazny Krzyż Śmierci założony przez Bolesława Aleksandrowicza ze wsi Truski.
Konspiracja podporządkowana SZP nosiła ogólną nazwę Polskiej Organizacji Wojskowej i skupiała przedwojennych oficerów i podoficerów rezerwy.
W połowie października 1939 roku przybył z Warszawy w okolice Siemiatycz Tadeusz Zdziechowicz, który znał okolicę z przeszłości, kiedy spędzał wakacje u kolegi ze studiów Czesława Kossarskiego w Mikuliczach k. Milejczyc. z zadaniem zawiązania konspiracji. W 1939 roku p.o. proboszcza w parafii pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa Meczennika Milejczycach był ksiądz Jan Koper. Zdziechowicz skontaktował się z Czesławem Kosarskim, a ten skierował go do byłego wójta Bociek Korzeniewskiego. Kossarski przybrał sobie do pomocy zapewne za zgodą księdza Kopra miejscowego organistę Jana Zarzeckiego.
20 listopada 1939 czteroosobowy komitet założycielski zebrał się we wsi Lubiejki i postanowił utworzyć organizację o charakterze polityczno-wojskowym, której celem działania miało być zjednoczenie środowisk zamieszkujących teren powiatu, dążących do wyzwolenia tych terenów spod okupacji ZSSR. Przyjęto nazwę organizacji oraz dokonano podziału obowiązków.
Wyznaczono 7 obwodów „Legii”: Obwód Bielski I, Obwód Milejczycki II, Obwód Siemiatycki III, Obwód Drohiczyński IV, Obwód Ciechanowiecki V, Obwód Brański VI, Obwód Boćkowski VII.
Najsilniejszy obwód milejczycki był ponadto podzielony na 2 okręgi: Mikulicze i Kleszczele. Według stanu na dzień 5 grudnia 1939 w tym obwodzie dysponowano m.in.:
Nurzec-Stacja - 50 osób,
Augustynka k. Nurca 20 osób,
Linia kolejowa Siedlce-Wołkowysk (obsada ponad 15 osób),
Okręg Mikulicze - 8 osób, Zarzecki Jan posiadał karabin maszynowy polski, 1 taśma, 5 karabinów Mauzer, 2 tysiące amunicji, a Kossarski Czesław - 3 skrzynki (amunicji).
Wkrótce przeprowadzono podział obwodu na rejony (od 15 stycznia 1940:
Rejon 1: Milejczyce, Jałtuszczyki, Klimkowicze, Chańki, Kosinowicze, Sobiatyno, Sasiny, Mołoczki, Bielaki, Batorowszczyzna, Oruska, Nowosiółki, Pawiowo, Mikulicze, Miedwieżki, Rogacze, Lewosze, Borowicze, Nurzec, Nurczyk, kolonia Nurczyk, majątek Nurczyk, Chańki - (komendant rejonu Pawlak).
Rejon 2: Stacja Nurzec, Żerczyce, Zalesie, Moszczona Pańska, Sycze, Wakułowicze, Grabarka, Sokole, Wygoda Borysowszczyzna, Werpol, Jerozolim, Dąbrowa, Nurczyk, Lipinki, Nurzec, Kisielewo, Kolonia Nurzec - (komendant rejonu Podsiadłowicz).
Rejon 3: Kleszczele, Czeremcha, Stacja Czeremcha, Suchowolce, Wólka, Luskowce, Pawlinowo, Żuki, Pogreby, Kośna, Dasze, Bużniki, na wschód granica nie zabezpieczona - (komendant rejonu Skurczyński).
Rejon 4: Pocztowy przystanek kolejowy, Stacja Czeremcha rejon nie zabezpieczony- (komendant rejonu Olida).
Rejon 5: Pokaniewo, Kolonia Pokaniewo, Ostrowskie, Zabłocie - (komendant rejonu Domański).
Rejon 6: Wysokie Litewskie, z zachodu granica z powiatem brzeskim, ze wschodu bez ograniczeń - (komendant rejonu Osiński).
Ludzie zorganizowani w obwodzie milejczyckim „Legii” byli ideowcami i to oni ponieśli najwyższe ofiary po aresztowaniu.
Kariera Zdziechowicza w „Legii” była (na szczęście dla niego) krótkotrwała. Już w styczniu 1940 w „Wytycznych dowództwa Legii Podlaskiej skierowanych do komendantów obwodów w sprawie realizacji bieżących zadań” z 22 stycznia 1940 czytamy: „Ponieważ wiele osób, a wśród nich komendanci obwodów, mają wątpliwości w sprawie Legii Podlaskiej i jej dowództwa, dlatego informujemy, że Legia Podlaska podporządkowana jest Wodzowi Naczelnemu Panu Marszałkowi Sikorskiemu i z jego polecenia dowództwo nad Legią Podlaską objął podpułkownik St. Nałęcz. Jednocześnie informuję, że Zdziechowicz Tadeusz łącznik z Komedą Główną został z tego stanowiska zwolniony dlatego panowie komendanci nie powinni informować go, bez uprzedzenia dowództwa, o ważnych wiadomościach wchodzących w zakres działalności Legii. W tej sytuacji konspiratorzy z Milejczyc postanowili prowadzić w gminie własną konspirację.
Legion Poleski
Wzrost aktywności bojowej podlaskich konspiratorów wywołało zainteresowanie NKWD. W czerwcu 1940 roku rozpoczęły się aresztowania konspiratorów.
W raporcie Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych BSSR Ławrentija Canawy czytamy: „1940 wrzesień 10, Mińsk, 'Ściśle tajne' Do Sekretarza KC KP(b) Białorusi towarzysza Ponomarienki (osobiście) m[iasto] Mińsk. Raport.
W wyniku agenturalno-operacyjnych przedsięwzięć na terenach kleszczelskiego, siemiatyckiego i wysokowskiego rejonów obwodu brzeskiego, została wykryta i zlikwidowana kontrrewolucyjna, powstańcza organizacja zwana „Legion Poleski". Organizacją kierowali: student Uniwersytetu Warszawskiego Kosarski Czesław, zamieszkały w Milejczycach, rejonu kleszczelskiego u księdza w parafii Milejczyce i organista z tej parafii Jan Zarzecki. W celu rozpracowania tej organizacji został zwerbowany jako agent wewnętrzny jeden z członków pod pseudonimem „Zorkij", który potwierdził posiadane agenturalne informacje lecz po drugim spotkaniu poinformował Kosarskiego o tym, że został zwerbowany i razem z Zarzeckim zaczęli się ukrywać, rozpowszechniając wersję, że zbiegli za granicę. W wyniku podjętych operacyjnych działań Kosarski, Zarzecki i Pawlak zostali wykryci i organizacja została zlikwidowana. Aresztowano ogółem 74 członków powstańczej organizacji, z których 31 w trakcie przesłuchań się przyznało i złożyło obszerne zeznania o swojej praktycznej działalności. W takcie śledztwa ustalono, że organizacja obejmowała swoją działalnością kleszczelski, siemiatycki i wysokowski rejony obwodu brzeskiego i stanowiła okręg, który dzielił się na 6 rejonów, pod kolejnymi numerami. Na czele okręgu stał Kosarski a rejonami kierowali- nr 1 — Pawlak, nr 2 — Podsiadłowicz, nr 3 — Skurczyński, nr 4 — Olida, nr 6 — Osiński; wszyscy zostali aresztowani. Miejsce pobytu kierownika rejonu nr 5 Domańskiego ustalamy.
Organizacja „Legion Poleski" utrzymywała łączność z powstańczym sztabem, znajdującym się w mieście] Warszawie, którym kierował pułkownik Nalenga Stanisław. Od niego przez specjalnych kurierów Karnysza (aresztowany), Tadeusza (ustalamy miejsce pobytu) i innych otrzymywano specjalne dyrektywy. Z zeznań aresztowanego Kosarskiego wynika, że od pułkownika Nalengi otrzymano 9 rozkazów: o mianowaniu go komendantem okręgu, o ustanowieniu zastępcy, o zasadach odbierania przysięgi od wstępujących do organizacji, przygotowanie we wskazanej formie spisów: członków organizacji, ewidencji uzbrojenia, amunicji, wyposażenia, koni, zbiórce środków, map geograficznych, lornetek itp. Oprócz tego ustalono, że w swojej praktycznej działalności organizacja utrzymywała łączność z wykrytą w siemiatyckim rejonie organizacją „POW', kierowaną przez Komara P.D. (aresztowany) i innymi powstańczymi formacjami (Hajnówka, Kamieniec, Prużany).
W czasie aresztowania członków organizacji odebrano im: 1. Karnyszowi — rewolwer i amunicję. 2. Iwaniakowi Stefanowi — karabin, amunicję, dwa granaty, maskę (pgaz?). 3. Osińskiemu i Świczy — oryginalne spisy członków organizacji, zawierające pełne dane 70 osób z pseudonimami, spisy wyposażenia, umundurowania, koni, siodeł, rowerów itp. 4. Świczowi — oryginał przysięgi z podpisami zwerbowanych. Dalsze agenturalno-śledcze przedsięwzięcia kierujemy: na wykrycie wszystkich członków powstańczej organizacji, ich kontaktów. Wykrycie i odebranie broni, ustalenie łączności z innymi kontrrewolucyjnymi] formacjami, na terenie ZSRR i za granicą. Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych Białoruskiej SRR Ł. Canawa 10 wrzesień 1940 roku” Nr 1/5646.
Wykaz spraw prowadzonych przez organ NKWD Zachodniej Białorusi i Ukrainy, został pozyskany przez Departament Prokuratury Ministerstwa Sprawiedliwości RP od władz rosyjskich. Jest to wybór z Księgi Rejestracji Spraw Archiwalno-Śledczych NKWD ZSRR. Z 21 oskarżonych w sprawie karno-śledczej o członkostwo w kontrrewolucyjno-powstańczej organizacji Legion Poleski (nazywana zamiennie Legią Podlaską) tylko 3 osoby uniknęły kary śmierci, pozostali otrzymali najwyższy wymiar kary – śmierć przez rozstrzelanie, a byli to:
Kossarski Czesław, Zarzecki Jan, Skurczyński Bolesław, Karpisz Karol (Karpisz i wymieniany przez Canawę Karnysz to z pewnością ta sama osoba - łacińskie n zamieniono na rosyjskie p), Kosiński Stanisław, Osiński Jan, Świcz Władysław, Pawlak Stanisław, Olida Kazimierz, Kaczan Mikołaj, Rybałtowski Antoni, Podsiadłowicz Jan, Florczuk Bolesław, Pykało Antoni, Miłkowski Aleksander, Studnicki Edward, Więckowski Bolesław, Mańko Antoni.
Skazani na 10 lat łagru Kołosiejuk Czesław, Machuła Antoni, Karczewski Piotr.
Aby zbilansować skalę represji należy podać liczbę osób aresztowanych na terenie okupacji sowieckiej do czerwca 1941 – szacowaną na 24 tysiące.
